Biostratigraphy of the Campanian-Maastrichtian deposits of the Gurpi Formation in Chenar anticline, Lorestan Zone and comparison with adjacent areas
Subject Areas :Iraj Maghfori-Moghaddam 1 * , ندا افروزه 2
1 -
2 -
Keywords: Chenaereh anticline, Biostratigraphy, Lorestan basin, Gurpi Formation, Masstrichtian.,
Abstract :
In this research, biostratigraphic studies of the Gurpi Formation were carried out at the Chenareh section (Lorestan Zone). The thickness of Gurpi Formation at the studied section is 140 m and consists of limestobe, marly limestone and marl. The Gurpi Formation conformablely (with significant lithological changes) underlies the white limestones of the Ilam Formation and is covered by the sandstone of the Amiran Formation. On the basis of the recognized planktonic foraminifera, 7 biozone were reported as follows: Globotruncanita elevata Partial range Zone (Early Campanian), Globotruncana ventricosa Interval Zone (Middle to Late Campanian), Radotruncana calcarata Total Range Zone (Late Campanian), Globotruncanella havanensis Partial Range Zone (Late Campanian), Globotruncana aegyptiaca Interval Zone (Late Campanian), Gansserina gansseri Interval Zone (Late Campanian-Early Masstrichtian), Contusotruncana contusa Interval Zone (Late Masstrichtian). In the studied section, the Seymareh and Imam Hassan sections are not observed, unlike other sections in the Lorestan basin. The thickness of this formation in Chenareh anticline is much less than other sections in the adjacent areas.
- اصغریان، رستمی، م.، 1391. مطالعه زیست چینه نگاری و جغرافیای دیرینه سازند گورپی در برش میش خاص، جنوب خاور ایلام، با استفاده از روزن بران. فصلنامۀ علوم زمین، 22( 85)، 148-135.
- رحیمی ، س.، آشوری، ع. ر.، صادقی، ع. و قادری، ع.، 1397. زیست چینه نگاری سازند گورپی بر مبنای روزنداران پلانکتون در برش گنداب و تطابق آن با برش نمونه، تاقدیس کبیر کوه، جنوب غرب ایران. پژوهش‌های چینه نگاری و رسوب‌شناسی، 34(3) ،52-37.
صادقی، ع. و دارابی، ق.، 1394. بایوستراتیگرافی سازند گورپی در میدان نفتی مارون، پژوهش‌های چینه نگاری و رسوب‌شناسی، 31(6)، 19-36.
- فریدونپور، م.، وزیری مقدم، ح.، غبیشاوی، ع. و طاهری، ع.، 1394. چینه نگاری سازند گورپی در برش تاقدیس کوه سیاه و مقایسه آن با برش‌های تنگ بوالفارس و تاقدیس آغار. رخساره‌های رسوبی، 7(1)، -106-83.
-مطیعی، همایون.، 1374. زمین‌شناسی نفت زاگرس، سازمان زمین‌شناسی کشور، جلد اول ، طرح تدوین کتاب زمین‌شناسی ایران، 1009.
- مغفوری مقدم، ا.، دارابی، ق.، سولگی، ز.،1396. زیست چینه نگاری سازند گورپی در تاقدیس زنگول و مقایسه آن با برش کوه سیاه، برش عسلویه و چاه ایوان، یافته‌های نوین زمین‌شناسی کاربردی، 11(22)،64-49.
- همتی نسب،م.، قاسمی نژاد،ا. و درویش زاده، ب.،1387. تعیین عمق دیرینه‌ی سازند گورپی بر مبنای فرامینیفرهای پلانکتونیک و بنتیک، مجله علوم دانشگاه تهران، 37(1)، 173-157.
-Abramovich, S., Keller, G., Stuben, D. and Berner, Z., 2003, Characterization of late Campanian and Maastrichtian planktic foraminiferal depth habitats and vital activities based on stable isotopes. Palaeogeography, Palaeoclimatology, palaeoecology, 202, 1- 29.
-Alavi, M., 2004. Regional stratigraphy of the Zagros foldthrust belt of Iran and its proforeland evolution. American Journal of Science, 304, 1–20.
-Darabi, D., Maghfouri Moghaddam, I., Sadeghi A. and Yusefi, B., 2018. Planktonic foraminifera and sea-level changes in the upper Cretaceous of the Gurpi Formation, Lorestan basin, SW Iran .Journal of African Earth Sciences, 138, 201-218.
-Falcon, N.L., 1961. Major earth-flexuring in the Zagros Mountains of south-west Iran, Quarterly Journal of the Geological Society of London, 117, 367–376.
-Farzeipour-Saein, A., Yassaghi, A., Sherkati,S. and Koyi, H., 2009. Basin evolution of the Lurestan Region in the Zagros Fold- and-Thrust belt, Iran. Journal of Petroleum Geology, 32, 5-20.
- Hart, B. M. and Baily, H. W., 1979. The distribution of the planktonic foraminifera in the mid-Cretaceous of new Europe. Aspekt, der kriede, IUGS. Series, 6,527-542.
-Homke, S., Verges, J., Serra-Kiel, J., Bernaola, G., Sharp, I., Garces, M., Montero-Verdu, I., Karpuz, R. and Goodarzi, M.H., 2009. Late Cretaceous- Paleocene formation of the proto-Zagros foreland basin, Lurestan Province, SW Iran. Geological Society American Bulletin, 121(7–8):963–978.
-Honarmand, A., Vahidnia, M. and Mahmudy Gharaie, M. H., 2020. Biostratigraphy of the Gurpi Formation (Zagros Basin, Western Iran) based on planktonic foraminifera. Geologica Balcanica, 49(1), 53-66.
-James, G.A. and Wynd, J.G., 1965. Stratigraphic nomenclature of Iranian Oil Consortium Agreement Area: The American Association of Petroleum Geologists Bulletin, 49, 2182–2245.
Liewellyn, V. P. G., 1974. Geological map of Ilam- Kuh Dast, 1:250 000, N.I.O.C.
Permoli Silva, I. and Verga, D., 2004. Practial Manual of Crataceous Planktonic foraminifera. International school on Planktonic foraminifera. University of Perugia, 283.
-Martinez, J.I., 1989. Foraminiferal biostratigraphy and paleoenvironmments of the Maastrichtian Colon mudstones of Northern Southe America. Micropaleontology, 35, 97-113.
-Vaziri-Moghaddam, H., 2002. Biostratigraphic study of the Ilam and Gurpi formations based on planktonic foraminifera in SE of Shiraz, Iran. Journal of Sciences, Islamic Republic of Iran, 13(4), 339-356.
-Wynd, J.G., 1965. Biofacies of Iranian oil ConsortiumAgreement Area, (I.O.O.C) Report No.1082 (Unpublished paper), 88.
زیست چینه نگاری نهشته‌های کامپانین- ماستریشتین (سازند گورپی) در تاقدیس چناره، (پهنه لرستان) و مقایسه آن با مناطق مجاور
ایرج مغفوری مقدم1و1 و ندا افروزه2
1. دانشیار گروه زمین‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه لرستان
2. دانش‌آموخته کارشناسی ارشد گروه زمین‌شناسی ، دانشکده علوم، دانشگاه لرستان
چکیده
در این پژوهش زیست چینه نگاری زیستی سازند گورپی در برش چناره (پهنه لرستان) مطالعه شده است. ضخامت سازند گورپی در برش مورد مطالعه 140 متر بوده و شامل سنگ‌آهک، سنگ‌آهک مارنی و مارن می‌باشد. این سازند به‌طور هم‌شیب اما با تغییر شدید سنگ‌شناسی روی سنگ‌آهک‌های سفید سازند ایلام و در زیر ماسه‌سنگ‌های سازند امیران قرار دارد. برمبنای روزنداران شناور هفت زون زیستی تشخیص داده شد که عبارتند از: Globotruncanita elevata Partial range Zone (کامپا نین پیشین)، Globotruncana ventricosa Interval Zone (کامپانین میانی تا پسین)، Radotruncana calcarata Total Range Zone (کامپانین پسین)، Globotruncanella havanensis Partial Range Zone(کامپانین پسین)، Globotruncana aegyptiaca Interval Zone (کامپانین پسین) ، Gansserina gansseri Interval Zone (کامپانین پسین- ماستربشتین پیشین)، Contusotruncana contusa Interval Zone(ماستربشتین پسیین). در برش مورد مطالعه برخلاف دیگر مناطق پهنه لرستان، بخش‌های سیمره و امام حسن گسترش ندارد. ضخامت سازند گورپی در تاقدیس چناره نسبت به دیگر برش‌های بسیار کمتر می‌باشد.
واژه‌های کلیدی: تاقدیس چناره، چینه نگاری زیستی، حوضه لرستان، سازند گورپی، ماستریشتین.
Biostratigraphy of the Campanian-Maastrichtian deposits of the Gurpi Formation in Chenar anticline, Lorestan Zone and its comparison with adjacent areas
Maghfouri Moghaddam, I.1 and Afroose, N.2
1. Associate Professor, Geology Department, Science Faculty, Lorestan University
2. Master graduate, Geology Department, Science Faculty, Lorestan University
Abstract
In this research, biostratigraphic studies of the Gurpi Formation were carried out at the Chenareh section (Lorestan Zone). The thickness of Gurpi Formation at the studied section is 140 m and consists of limestobe, marly limestone and marl. The Gurpi Formation is underlain conformable, and with lithological changes by the white limestones of the Ilam Formation and covered by the sandstone of the Amiran Formation. On the basis of the recognized planktonic foraminifera, 7 biozone were reported as follows: Globotruncanita elevata Partial range Zone (Early Campanian), Globotruncana ventricosa Interval Zone (Middle to Late Campanian), Radotruncana calcarata Total Range Zone (Late Campanian), Globotruncanella havanensis Partial Range Zone (Late Campanian), Globotruncana aegyptiaca Interval Zone (Late Campanian), Gansserina gansseri Interval Zone (Late Campanian-Early Masstrichtian), Contusotruncana contusa Interval Zone (Late Masstrichtian). In the studied section, the Seymareh and Imam Hassan sections do not extend, unlike other sections of this formation in the Lorestan basin and the thickness of this formation in Chenareh anticline is much less than other adjacent sections.
Keywords: Chenaereh anticline, Biostratigraphy, Lorestan basin, Gurpi formation, Masstrichtian.
مقدمه
فعالیت‌های کوهزایی اواخر کرتاسه در حاشیه شمال شرقی صفحه عربی (بخش غربی کمربند کوهزایی زاگرس) موجب تشکیل پهنه پیش بوم لرستان شد (شکل 1) و در آن بین چهار تا پنج کیلومتر نهشته‌های دریایی تا غیر دریایی انباشته شدند (Homke et al., 2009). مرز شرقی و شمالی پهنه لرستان با گستره زاگرس رورانده منطبق با گسل زاگرس مرتفع بوده و مرز غربی آن تا داخل عراق و فرو بارکرکوک2 ادامه می‌یابد (مطیعی، 1374). مرز جنوبی آن با فروبار3 دزفول، در امتداد گسله پیش کوهستانی می‌باشد.(Falcon, 1961)
شکل 1. موقعیت جغرافیایی برش مورد مطالعه و سه برش دیگر که با آنها در این نوشته مقایسه شده است
در کرتاسه پسین نهشته‌ها نابرجا و بیشتر بلوک‌هایی حاوی رادیولاریت در حاشیه شرقی تا شمالی این پهنه و مجاور پهنه زاگرس مرتفع انباشته می‌شدند درحالی‌که در همین زمان مرکز لرستان محل رسوب‌گذاری مارن ها و سنگ‌آهک‌های عمیق سازند گورپی می‌باشد.(Alavi, 2004) عواملی مانند موقعیت محیط‌های رسوبی در حوضه پیش بوم لرستان؛ نوسانات جهانی سطح آب دریاها و تغییرات آب و هوایی مهم‌ترین و بیشترین تاثیرات را در ترکیب و نوع رسوب‌گذاری در حوضه لرستان در این زمان داشته‌اند. بطوریکه رسوب‌گذاری سازند گورپی در حاشیه شرقی حوضه لرستان تا اویل مایستریشتین و در مرکز این حوضه تا اویل پالئوسن ادامه یافته است(James and Wynd,1965). تغییرات رخسارهای در میان نهشته‌های سازند گورپی موجب تشکیل بخش سیمره و امام حسن در پهنه لرستان شده است. در چاه‌های نفتی جنوب غربی فرو بار دزفول، یک بخش سنگ آهکی در سازند گورپی مشاهده می‌شود و بخش منصوری نامیده می‌شود.
این تغییرات رخسارهای می‌تواند محل مناسبی برای ایجاد تله‌های چینه‌ای برای ذخایر هیدروکربنی باشد و بنابراین مطالعه این سازند و روزنبران شناور آن اهمیت فراوانی در شناخت بهتر پیشینه زمین‌شناسی حوضه لرستان و توانایی‌های معدنی آن دارد. به این منظور برش کاملی از سازند گورپی در یال جنوب شرقی تاقدیس چناره انتخاب شد و محتویات روزنبران آن به همراه ویژگی‌های چینه نگاری آن برسی شد و نتایج حاصل با مناطق مجاور مقایسه شد. برای اولین بار سه زون زیستی در سازند گورپی در لرستان معرفی شد (Wynd,1965).
همتی نسب و همکاران )1387( در مطالعه زیست چینه نگاری و سکانس استراتیگرافی سازند گورپی در برش کاور در جنوب کبیرکوه ضمن معرفی 33 زون زیستی، سن آن را کامپانین پسین تا سلاندین معرفی کرد. مغفوری مقدم و همکاران (1396) سن سازند گورپی را بر اساس روزنداران شناور در تاقدیس زنگول در مرکز لرستان را سانتونین پسین تا ماستریشتین تعیین کردند. (Darabi et al., (2018 وزنداران شناور کامپانین پیشین تا ماستریشتین پسین را در سازند گورپی در تاقدیس های سلطان؛ امیران و پاسان شناسایی کردند.
راه‌های دسترسی
منطقه مورد مطالعه با مختصات ʹ15°48 طول شرقی و ʹʹ45ʹ51°32 عرض شمالی، در جنوب پهنه لرستان قرار دارد. برای دسترسی به برش مورد مطالعه می‌بایست از طریق آزاد راه خرم‌آباد- پل زال که از 10 کیلومتری جنوب شهر خرم‌آباد آغاز می‌شود، به سمت شهر اندیمشک حرکت کرد و قبل از آخرین تونل آزاد و از طریق جاده خاکی که در شانه راست جاده قرار دارد، با طی حدود دو کیلومتر و گذر از محل اتراق عشایر، به برش مورد مطالعه رسید( شکل 2). تعداد 50 نمونه سخت و 50 نمونه نرم ( شامل مارن های نرم) از برش مورد مطالعه برداشت شد. از نمونه‌های سخت برش نازک تهیه گردید. نمونه‌های نرم پس از 48 ساعت خیساندن در آب مقطر و 24 ساعت قرار گرفتن در آب‌اکسیژنه 10درصد از الک‌های 25،45، 60 و 80 مش عبور داده شدند. نمونه‌ها در اتوکلاو خشک شده و ریز فسیل‌های آن در زیر استریو میکروسکوپ جدا و سپس با میکروسکوپ الکترونی مدل فیلد آمیژن در دانشگاه لرستان تصویربرداری و مورد بررسی قرار گرفتند. پس از شناسایی روزنبران و رسم محدوده حضور جنس و گونه‌ها ، هفت زون زیستی با استفاده از روزنبران شناور طبق زون‌های زیستی Premoli Silva and Verga, 2004)) معرفی شد. سپس نتایج حاصل با برش‌های مناطق مجاور مورد مقایسه قرار گرفت.
شکل 2. راه‌های دسترسی به برش مورد مطالعه
زمین‌شناسی گستره مورد مطالعه
برش مورد مطالعه در یال جنوب شرق تاقدیس چناره در جنوب خاور حوضه لرستان قرار دارد (شکل 3). تاقدیس چناره با طول 65 و پهنای 8 کیلومتر یک تاقدیس منظم و متقارن در جنوب شرق لرستان است. انتهای شمال غربی این تاقدیس کیالو نامیده می‌شود.
شکل 3. تصویری از نهشته‌های کرتاسه بالایی در برش تاقدیس چناره (دید رو به شمال غرب)
در تاقدیس چناره به ترتیب سازندهای گورپی و امیران روی گروه بنگستان قرار دارد. ضخامت سازند گورپی در برش مورد مطالعه 140 متر می‌باشد و به‌طور هم‌شیب اما با تغییر شدید سنگ‌شناسی بر روی سنگ‌آهک‌های سازند ایلام و زیر ماسه‌سنگ‌های سازند امیران قرار دارد (شکل 4). شناسایی و تفکیک سازند گورپی از سنگ‌آهک‌های سفید رنگ سازند ایلام و ماسه‌سنگ‌های تیره‌رنگ سازند امیران بسیار آسان می‌باشد. سازند گوری متشکل از سنگ‌آهک‌های نازک تا متوسط مارنی کرم رنگ و مارن‌های خاکستری می‌باشد.
شکل4. نقشه زمین‌شناسی برش مورد مطالعه (Liewellyn, 1974).
زون‌های زیستی سازند گورپی در تاقدیس چناره
در برش مورد مطالعه در مجموع تعداد 44 گونه متعلق به 14 جنس از روزنبران شناور و 21 گونه متعلق به 18 جنس از روزنبران کف زی (شکل 5) و هفت زون زیستی در سازند گورپی در برش مورد مطالعه شناسایی گردید (شکل6). این زون‌های زیستی از پایین به بالا عبارتند از:
1) Globotruncanita elevata Partial Range Zone
این زون زیستی براساس بخشی از حضور گونۀ Globotruncanita elevata در حدفاصل دو افق انقراض Dicarinella asymetrica در پایین و ظهور Globotruncana ventricosa در بالا تعریف شده است. سن این زون زیستی کامپانین پیشین است و 12 متر از ضخامت سازند گورپی را در برمی‌گیرد. جامعه فسیلی همزیست زیر در آن شناسایی شده است:
Heterohelix striata, Globotruncana orientalis, Macroglobigerinelloides bolli, Globotruncana linneiana, Dentalina sp., Textularia sp., Heterohelix sp., Heterohelix glublosa, Globotruncana arca, Heterohelix reussi, Macroglobigerinelloides sp., Heterohelix punctulata, Globotruncanita sp., Globotruncanita elevata, Globotruncana fornicata, Globotruncana sp., Hedbergella sp., Macroglobigerinelloides prehllensis, Gublerina sp., Hedbergella holmedelensis.
2) Globotruncana ventricosa Interval Zone
این زون زیستی با سن کامپانین میانی تا پسین در حد فاصل دو افق ظهور Globotruncana ventricosa در پایین و ظهور Radotruncana calcarata در بالا تعریف شده است. 21 متر از ضخامت سازند گورپی را در برمی‌گیرد و جامعه فسیلی همزیست زیر در آن شناسایی شده است:
Heterohelix striata, Macroglobigerinelloides bolli, Macroglobigerinelloides messiei, Macroglobigerinelloides ultramicarus, Hedbergella holmedelensis, Globotruncanita stuartiformis, Globotruncanita stuarti, Globotruncanita conica, Globotruncanita angulata, Globotruncana ventricosa, Globotruncana hilli, Globotruncana mariei, Globotruncana falsostuarti, Globotruncana linneiana,
Globigerinelloides alvarezi, Rugoglobigerina rugosa, Rudotruncana subspinosa, Dentalina sp.
3) Radotruncana calcarata Total range Zone
این زون زیستی با سن کامپانین پسین براساس ظهور و ناپدید شدن گونۀ Radotruncana calcarata تعریف شده است. این زون زیستی 65 متر از ضخامت سازند گورپی را در برمی‌گیرد و مجموعه فسیلی همزیست زیر در آن شناسایی شده است:
Rudotruncana calcarata, Archaeoglobigerina cretacea, Hedbergella monmuthensis, Hedbergella holmedelensis, Globotruncana aegyptica, Globotruncana orientalis, Globotruncana ventricosa, Globotruncana hilli, Globotruncana mariei, Globotruncana falsostuarti, Globotruncana linneiana, Globotruncana arca, Globotruncana lapparenti, Globotruncana bulloides, Globotruncana sp.,Globotruncanita pettersi, Globotruncanita stuarti, Globotruncanita stuartiformis, Globotruncanita conica, Globotruncanita angulata, Globotruncanita sp., Heterohelix striata, Heterohelix sp., Heterohelix glublosa, Heterohelix punctulata, Macroglobigerinelloides bolli, Macroglobigerinelloides messiei, Macroglobigerinelloides ultramicarus, Macroglobigerinelloides betonensis, Macroglobigerinelloides sp.,
Macroglobigerinelloides prehllensis, Globigerinelloides alvarezi, Rugoglobigerina rugosa, Contusotruncana fornicata, Gublerina sp., Dentalina sp.
4) Globotruncanella havaensis Partial range Zone
این زون زیستی از نوع گستره‌های بخشی با سن کامپانین پسین در بین دو افق انقراض Radotruncana calcarata در پایین و ظهور Globotruncana aegyptiaca در بالا تعریف شده است این زون زیستی دوازده متر از ضخامت سازند گورپی را در برمی‌گیرد و مجموعۀ فسیلی همزیست زیر در آن شناسایی شده است:
Heterohelix sp., Heterohelix glublosa, Heterohelix punctulata, Globotruncana arca, Globotruncana lapparenti, Globotruncana bulloides, Globotruncana sp, Globotruncanita sp., Globotruncanita pettersi,
Rudotruncana subspinosa, Hedbergella monmuthensis, Gublerina sp.
5) Globotruncana aegyptica Interval Zone
این بایوزون از نوع بینابینی و با سن انتهای کامپانین پسین در حد فاصل ظهور گونۀ Globotruncana aegyptica در پایین و ظهور گونه Gansserina gansseri در بالا به سن کامپانین پسین تعریف شده است. این زون زیستی 8 هشت متر از ضخامت سازند گورپی را در برمی‌گیرد. مجموعۀ فسیلی همزیست زیر در آن شناسایی شده است:
Heterohelix sp.,Heterohelix glublosa,Heterohelix striata, Heterohelix punctulata, Globotruncana arca, Globotruncana lapparenti, Globotruncana bulloides, Globotruncana sp., Globotruncana ventricosa, Globotruncana hilli ,Globotruncana mariei, Globotruncana falsostuarti, Globotruncanella havaensis,Globotruncana aegyptica, Globotruncanita pettersi, Globotruncanita patelliformis, Globotruncanita stuartiformis, Globotruncanita stuarti, Globotruncanita conica, Globotruncanita angulata, Macroglobigerinelloides bolli,Macroglobigerinelloides ultramicarus, Globigerinelloides alvarezi, Rugoglobigerina rugosa, Rudotruncana subspinosa, Hedbergella monmuthensis, Pseudotextularia elegans, Gublerina sp.
این زون زیستی از نوع بینا بینی با ظهور گونه Gansserina gansseri در پایین و اولین ظهور گونه Contusotruncana contusa در بالا و به سن کامپانین پسین- ماستیشتین پیشین تعریف شده است. این زون زیستی شش متر از ضخامت سازند گورپی را در برمی‌گیرد. مجموعۀ فسیلی همزیست زیر در آن شناسایی شده است:
Heterohelix glublosa, Heterohelix punctulata, Globotruncana arca, Globotruncana bulloides, Globotruncana ventricosa, Globotruncana hilli ,Globotruncana mariei, Globotruncana aegyptica, Globotruncana sp., Globotruncanita stuartiformis, Globotruncanita stuarti, Globotruncanita conica, Globotruncanita angulata, Globotruncanita pettersi, Gansserina gansseri, Globigerinelloides alvarezi,
Globotruncanella havanensis, Hedbergella monmuthensis.
7) Contusotruncana contusa Interval Zone
این زون زیستی با سن مائستریشتین میانی در حد فاصل ظهور گونۀ Contusotruncana contusa در پایین و تا انتهای سازند گورپی در تاقدیس چناره در بالا تعریف شده است و 16 متر از ضخامت سازند گورپی را در برمی‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر بخش بالایی این زون زیستی در برش مورد مطالعه به علت نبود رسوب‌گذاری سازند گورپی و یا به علت فرسایش بخش‌های فوقانی سازند گورپی قبل از ته‌نشینی سازند امیران وجود ندارد. مجموعه فسیلی زیر در این زون زیستی شناسایی شده است:
Heterohelix glublosa, Heterohelix punctulata, Heterohelix striata, Globotruncana lapparenti, Globotruncana sp., Globigerinelloides alvarezi, Globotruncanella havanensis, Globotruncanita stuartiformis, Globotruncanita stuarti, Globotruncanita conica, Globotruncanita angulata, Globotruncanita sp., Macroglobigerinelloides bolli, Rudotruncana subspinosa, Globotruncanita pettersi, Contusotruncana contusa, Contusotruncana sp., Gansserina gansseri.
شکل 5. ریز فسیل‌های منتخب سازند گورپی در تاقدیس چناره (اندازه خطوط میزان 200 میکرون می‌باشد)
a1-3) Contusotruncana contusa, sample no.93, b 1-3) Archaeoglobigerina cretacea, sample no. 2, c1-3)
Contusotruncana fornicata, sample no. 3, d1-3) Gansserina gansseri, sample no. 82, e1-3) Globigerinelloides alvarezi, sample no.17, f1-2) Globotruncana aegyptica, sample no.85, g1-3) Globotruncana arca, sample no. 25, h1-3) Globotruncana bulloides, sample no. 23, i1-3) Globotruncana linneiana, sample no.16, k) Sitella cushmani, sample no.18, l) Spiroplectammina laevis, sample no.93, m) Spiroplectammina spectabilis, sample no.77, n) Nuttalinella florealis, sample no.18, o) Globulina lacrima, sample no. 38, p) Gaudrina laevigata, sample no.93, q) Dentalina basiplanata, sample no.19, r) Clavulinoides trilateral, sample no.82, s) Lagena hispida, sample no.82, t) Lagena sulcate, sample no.84, u) Globotruncanella havanensis, sample no.74, v) Contusotruncana fornicata, sample no.54, w) Globotruncanita conica, sample no.61.
شکل 6. ستون زیست چینه نگاری و درصد مورفو تایپ‌های سازند گورپی در تاقدیس چناره
تعیین عمق دیرینه سازند گورپی در تاقدیس چناره
توزیع و پراکندگی روزنداران شناور در ستون آب به عمق آب، دما، شوری، میزان مواد مغذی و جریان‌های سطحی آب بستگی دارد (Hart and Baily,1979). بر این اساس روزنداران شناور به اعماق خاصی از آب سازش یافته‌اند. گونه‌هایی با پوسته ساده‌تر و سبک‌تر در اعماق کم و گونه‌هایی با پوسته سنگین‌تر در اعماق بیشتر ساکن می‌شوند. بر اساس خصوصیات مورفولوژیکی، تاکسونومی و عمق سه گروه مورفوتایپ از روزن بران شناور شناساسی شد (Martinez, 1989) که عبارتند از:
- مورفوتایپ یک یا فرم‌های آب‌های کم‌عمق ( صفر تا 50 متر): نمونه‌های مربوط به این عمق دارای صدف مستقیم مثلHetrohelix یا تروکواسپیرال با حجرات کروی، بدون کارن با تزئینات کم، مثل Hedbergellaمی‌باشد.
- مورفوتایپ دو یا فرم‌های آب‌های با عمق متوسط (50 تا 100 متر): نمونه‌های مربوط به این عمق دارای صدف تروکواسپیرال با حجرات فشرده و کارن‌های ابتدای مانند Praeglobotruncana می‌باشد.
- مورفوتایپ سه یا فرم‌های آب‌های عمیق (پایین‌تر از 100 متر): نمونه‌های مربوط به این عمق دارای صدف تروکواسپیرال با حجره‌های فشرده و کارن مانند Globotruncana هستند.
لازم به یادآوری است که تعیین عمق بر اساس فراوانی مورفو تایپ‌ها متکی به فراوانی نسبی شکل‌های مختلف روزنداران شناور می‌باشد. مورفو تایپ یک با درصد فراوانی بسیار کمتر در اعماق بیشتر از 50 متر نیز یافت می‌شود. از سوی دیگر گونه‌های مربوط به مورفوتایپ دو بیشتر دارای محدوده زمانی بین آلبین پسین- تورونین می‌باشند که در محدوده زمانی برش مورد مطالعه (کامپانین پیشین تا ماستریشتین پسین( قرار نمی‌گیرند. بنابراین در برش مورد مطالعه به علت فراوانی زیاد مورفو تایپ سه از فراوانی این روزنداران برای تعیین عمق دیرینه استفاده شد (شکل 6).
در بخش قاعده‌ای سازند گورپی در تاقدیس چناره ( کامپانین پیشین) افزایش فراوانی مورفو تایپ سه نشان‌دهنده افزایش عمق می‌باشد. در میانه کامپانین پیشین، کاهش نسبی عمق آب با کاهش مورفو تایپ‌های سه و افزایش مورفو تایپ‌های یک مشخص می‌شود. در مرز تبدیل زیست زون یک به دو، فراوانی روزنبران کم‌عمق مانند Heterohelx و روزنبران مناطق عمیق مانند Globotruncana به نسبت مساوی می‌باشد. در قاعده زون زیستی دو سطح آب دریا به‌طور ناگهانی افزایش یافته و سپس کاهش می‌یابد. در شروع زون زیستی سه در ابتدای کامپانین پسین ابتدا عمق آب افزایش می‌یابد و سپس به‌تدریج کاهش می‌یابد. بعد از چندین پیشروی و پسروی سطح آب دریا، بیشترین عمق و پیشروی سطح دریا در زون زیستی شش و در مرز کامپانین- ماستریشتین اتفاق افتاده است. در این محدوده مورفو تایپ سه مانند Gansserina gansseri بیشترین فراوانی را دارند. در نهایت با پسروی شدید آب دریا، رسوبات توربیدایت سازند امیران ته‌نشین شدند.
بحث
به باور (2004)Alaviتشکیل پهنه پیش بوم لرستان حاصل جایگزینی افیولیت ها در بخش شرقی زاگرس است و در بخش عمیق14 آن سازند گورپی و در بخش‌های بر آمده5 نهشته‌های سازند ایلام انباشته شده‌اند. در برش مورد مطالعه و تمامی برش‌هایی که در این نوشته با آنها همخوانی انجام شده است، با تغییر واضح سنگ‌شناسی، مارن‌ها و سنگ‌آهک‌های مارنی سازند گورپی بر روی سنگ‌آهک‌های به‌طور کامل سفید سازند ایلام قرار دارند. در جدول یک ضخامت و زون‌های زیستی سازند گورپی در برش مورد مطالعه و نواحی مجاور در پهنه لرستان نشان داده شده است.
با توجه به نقشه هم ضخامت نهشته‌های کامپانین- مایستریشتین پهنه لرستان (شکل7) به نظر می‌رسد که در دو بخش از این پهنه یکی در شمال شرقی و در امتداد جانبی کمربند ایذه و دیگری در شمال پهنه لرستان، نهشته‌های کرتاسه بالایی بیشترین ضخامت را دارند. درحالی‌که به‌سوی فرو بار دزفول به‌شدت از ضخامت آنها کاسته می‌شود (Farzie pour-Saein et al., 2009). افزایش ضخامت نهشته‌های کرتاسه بالایی می‌تواند حاصل ته‌نشینی رسوبات توربیدایت سازند امیران باشد که به‌سوی مرکز و غرب پهنه لرستان از ضخامت آن کاسته می‌شود.
به باور1965 ) James and Wynd) تاقدیس امیران که محل بیشترین ضخامت بخش سنگ‌آهک‌های امام حسن مربوط به سازند گورپی) می‌باشد، مرکز پهنه لرستان می‌باشد. در این محل ضخامت نهشته‌های کرتاسه بالایی حدود600 متر
می‌باشد، این در حالی است که به‌سوی شمال پهنه لرستان ضخامت این نهشته تا 1600 متر می‌رسد. از تاقدیس امیران به‌سوی تاقدیس کبیر کوه و مناطق مجاور آن از ضخامت سازند امیران کاسته می‌شود. این سازند در یال جنوبی تاقدیس چناره تنها حدود ده متر ضخامت دارد. ولی در یال جنوبی تاقدیس کبیر کوه، شیل‌های ارغوانی جای سازند امیران را می‌گیرد و یک بخش کم‌عمق ( بخش سیمره) در سازند گورپی ظاهر می‌شود (رحیمی و همکاران،1397). در امتداد تاقدیس چناره به سوی باختر ، تغییرات رخسارهای سازند گورپی بسیار زیاد می‌باشد. به نظر می‌رسد این تغییرات متاثر از روند ساختارهای قدیمی به‌ویژه روند چین‌خوردگی‌ها می‌باشد.
کمترین ضخامت گزارش شده سازند گورپی در پهنه لرستان مربوط به برش مورد مطالعه می‌باشد، از سوی دیگر محل این برش ( تاقدیس چناره) در مقایسه با دیگر برش‌های مطالعه شده سازند گورپی در شرقی‌ترین نقطه از پهنه لرستان قرار دارد. به‌سوی غرب ( برش‌های کبیر کوه و سورگاه) ضخامت سازند گورپی به‌شدت افزایش می‌یابد. این افزایش ضخامت با شدت کمتری به‌سوی شمال شرق یعنی برش‌های سلطان، امیران، زنگول و پاسان مشاهده می‌شود. در این مسیر بیشترین ضخامت سازند گورپی در تاقدیس امیران (277 متر) می‌باشد، درحالی‌که ضخامت سازند گورپی در تاقدیس سورگاه 612 متر گزارش شده است (Honarmand et al., 2020). این اختلاف ضخامت تفاوت اساسی با نقشه هم ضخامت نهشته‌های کرتاسه بالایی پهنه لرستان (شکل 7) دارد. در این نقشه بیشینه رسوبات کرتاسه در تاقدیس امیران می‌باشد. این تفاوت رامی توان با دو پدیده توضیح داد . اول آنکه در تاقدیس امیران چند صد متر از نهشته‌های سازند امیران بر روی سازند گورپی انباشته شده است اما در راس سازند گورپی در برش‌های کبیر کوه و سورگاه چند متر شیل‌های ارغوانی قرار می‌گیرد. دلیل دیگر آن است که با انباشته شدن سازند امیران، بخش عمیق پهنه پیش بوم لرستان به‌سوی غرب مهاجرت نموده است، بطوریکه از تاقدیس کبیر کوه به‌سوی غرب رسوب‌گذاری سازند گورپی تا اواخر پالئوسن ادامه می‌یابد و بنابراین ضخامت زیادی از سازند گورپی متعلق به پالئوسن می‌باشد.
شکل 7. نقشه هم ضخامت نهشته‌های کرتاسه بالایی پهنه لرستان(Farzie pour-Saein et al.,2009).
در تاقدیس چناره مانند بسیاری از مناطق لرستان، سازند گورپی با زون زیستی Globotruncanita elevata Partial Range Zone به سن کامپانین پیشن شروع می‌شود. تنها در تاقدیس زنگول مانند بخش‌های شرقی و جنوب غربی فرو بار دزفول مانند میادین نفتی مارون (صادقی و دارابی،1394) و برش سپید کوه در خاور رامهرمز (رحیمی و همکاران،1397) و تاقدیس کوه سیاه در پهنه ایذه ( فریدونپور و همکاران، 1393) و در سروستان در پهنه فارس داخلی (Vaziri moghaddam, 2002) قاعده سازند گورپی با زون زیستی Dicarinella asymetrica Total Zone به سن سانتونین پسین گزارش شده است و به‌وضوح نشان می‌دهد که عمیق‌ترین بخش پهنه لرستان در بازه زمانی سانتونین- کامپانین، تاقدیس زنگول می‌باشد. زون‌های زیستی Globotruncanita elevata Partial Range Zone Globotruncana aegyptica Interval Zone و Gansserina gansseri Interval Zone گسترش جهانی داشته و به علت داشتن روزنداران شناوری با صدف مستقیم مانند .Heterohelix sp نشان‌دهنده عمق کمتر از 50 متر می‌باشند (Abramovich et al., 2003). دیگر زون‌های زیستی سازند گورپی بر اساس مورفو تایپ‌های روزنداران شناور بر مبنای عمق بیش از 50 متر می‌باشند.
از ابتدای کامپانین رسوب‌گذاری سازند گورپی به‌سوی غرب گسترش می‌یابد. بخش شمال غربی پهنه لرستان و در تاقدیس پاسان، قاعده سازند گورپی متعلق به زون زیستی Globotruncana ventricosa Interval Zone به سن اوایل تا اواخر کامپانین می‌باشد. در همین زمان و کمی بالاتر چندلایه دو و پنج متری در برش کبیر کوه گزارش شده است (همتی نسب و همکاران، 1387) که قسمتی از بخش سیمره می‌باشد. مشاهدات صحرایی نشان می‌دهد که ضخامت این بخش به‌سوی جنوب یعنی تاقدیس‌های کاسه ماست و سیاه کوه افزایش می‌یابد. از سوی دیگر در برش مورد مطالعه بخش‌های سیمره و امام حسن گسترش ندارد.
در تاقدیس سلطان در میان مارن‌ها به‌طور پراکنده صدف‌های لوفا مشاهده می‌شود ولی در این برش نیز بخش سیمره مشاهده نمی‌شود. گسترش بخش سیمره از کبیر به‌سوی شمال یعنی تاقدیس پازان از زون زیستیGlobotruncanella havaensis Partial Range Zone به سن کامپانین پسین شروع می‌شود. در تاقدیس سورگاه بخش سیمره در زون زیستی Globotruncana aegyptica Interval Zone مشاهده می‌شود (اصغریان رستمی، 1391). به‌عبارت‌دیگر می‌توان پذیرفت بخش سیمره به‌سوی باختر به‌صورت پیشرونده در سازند گورپی دیده می‌شود.
در برش مورد مطالعه و تاقدیس سلطان نیز بخش امام حسن مشاهده نمی‌شود. از تاقدیس امیران این بخش در زون زیستی Globotruncana aegyptica Interval Zone دیده می‌شود. در تاقدیس زنگول تمامی برش از نظر سنگ‌شناسی مشابه بخش امام حسن می‌باشد.در تاقدیس پازان در همان زون زیستی Globotruncana aegyptica Interval Zone ولی با ضخامت کمتر بخش امام حسن گسترش دارد. سن بخش امام حسن در تاقدیس سورگاه کامپانین پسین- ماستریشتین پیشین و در زون زیستی Gansserina gansseri Interval Zone قرار دارد.
جدول 1. زون‌های زیستی و ضخامت سازند گورپی در برش مورد مطالعه و نواحی مجاور در حوضه لرستان
نتیجه‌گیری
در نهشته‌های سازند گورپی در برش چناره (در جنوب شرق پهنه لرستان هفت زون زستی به شرح زیر و از قدیم به جدید شناسایی شد:
1- Globotruncanita elevata Partial range Zone (کامپا نین پیشین)
2- Globotruncana ventricosa Interval Zone (کامپانین میانی تا پسین)
3- Radotruncana calcarata Total Range Zone (کامپانین پسین)
4- Globotruncanella havanensis Partial Range Zone (کامپانین پسین)
5- Globotruncana aegyptiaca Interval Zone (کامپانین پسین)
6- Gansserina gansseri Interval Zone (کامپانین پسین- ماستربشتین پیشین)
7- Contusotruncana contusa Interval Zone (ماستربشتین پسیین)
در برش مورد مطالعه بخش‌های سیمره و امام حسن گسترش ندارد. با توجه به برش‌های مناطق مجاور می‌توان پذیرفت که بخش سیمره در امتداد محوری به‌موازات تاقدیس پازان تا تاقدیس کبیر کوه ظاهر می‌شود و به‌سوی غرب دارای ضخامت بیشتر و سنی جوان‌تر می‌باشد. بخش امام حسن در بخش شرقی‌تر نسبت به بخش سیمره یعنی از تاقدیس امام حسن شرع می‌شود و به‌سوی غرب ادامه می‌یابد. به نظر می‌رسد عمیق‌ترین بخش پهنه لرستان در بازه زمانی سانتونین پسین- کامپانین پیشین در حوالی تاقدیس زنگول قرار دارد و در کامپانین پسین – ماستریشتین این بخش در تاقدیس سورگاه قرار داشته است که بیشترین ضخامت سازند گورپی نیز تاکنون در این تاقدیس گزارش شده است.
منابع
- اصغریان، رستمی، م.، 1391. مطالعه زیست چینه نگاری و جغرافیای دیرینه سازند گورپی در برش میش خاص، جنوب خاور ایلام، با استفاده از روزن بران. فصلنامۀ علوم زمین، 22( 85)، 148-135. ##- رحیمی ، س.، آشوری، ع. ر.، صادقی، ع. و قادری، ع.، 1397. زیست چینه نگاری سازند گورپی بر مبنای روزنداران پلانکتون در برش گنداب و تطابق آن با برش نمونه، تاقدیس کبیر کوه، جنوب غرب ایران. پژوهش‌های چینه نگاری و رسوب‌شناسی، 34(3) ،52-37. ##صادقی، ع. و دارابی، ق.، 1394. بایوستراتیگرافی سازند گورپی در میدان نفتی مارون، پژوهش‌های چینه نگاری و رسوب‌شناسی، 31(6)، 19-36. ##- فریدونپور، م.، وزیری مقدم، ح.، غبیشاوی، ع. و طاهری، ع.، 1394. چینه نگاری سازند گورپی در برش تاقدیس کوه سیاه و مقایسه آن با برش‌های تنگ بوالفارس و تاقدیس آغار. رخساره‌های رسوبی، 7(1)، -106-83. ##-مطیعی، همایون.، 1374. زمین‌شناسی نفت زاگرس، سازمان زمین‌شناسی کشور، جلد اول ، طرح تدوین کتاب زمین‌شناسی ایران، 1009. ##- مغفوری مقدم، ا.، دارابی، ق.، سولگی، ز.،1396. زیست چینه نگاری سازند گورپی در تاقدیس زنگول و مقایسه آن با برش کوه سیاه، برش عسلویه و چاه ایوان، یافته‌های نوین زمین‌شناسی کاربردی، 11(22)،64-49. ##- همتی نسب،م.، قاسمی نژاد،ا. و درویش زاده، ب.،1387. تعیین عمق دیرینه‌ی سازند گورپی بر مبنای فرامینیفرهای پلانکتونیک و بنتیک، مجله علوم دانشگاه تهران، 37(1)، 173-157. ##-Abramovich, S., Keller, G., Stuben, D. and Berner, Z., 2003, Characterization of late Campanian and Maastrichtian planktic foraminiferal depth habitats and vital activities based on stable isotopes. Palaeogeography, Palaeoclimatology, palaeoecology, 202, 1- 29. ##-Alavi, M., 2004. Regional stratigraphy of the Zagros foldthrust belt of Iran and its proforeland evolution. American Journal of Science, 304, 1–20. ##-Darabi, D., Maghfouri Moghaddam, I., Sadeghi A. and Yusefi, B., 2018. Planktonic foraminifera and sea-level changes in the upper Cretaceous of the Gurpi Formation, Lorestan basin, SW Iran .Journal of African Earth Sciences, 138, 201-218. ##-Falcon, N.L., 1961. Major earth-flexuring in the Zagros Mountains of south-west Iran, Quarterly Journal of the Geological Society of London, 117, 367–376. ##-Farzeipour-Saein, A., Yassaghi, A., Sherkati,S. and Koyi, H., 2009. Basin evolution of the Lurestan Region in the Zagros Fold- and-Thrust belt, Iran. Journal of Petroleum Geology, 32, 5-20. ##- Hart, B. M. and Baily, H. W., 1979. The distribution of the planktonic foraminifera in the mid-Cretaceous of new Europe. Aspekt, der kriede, IUGS. Series, 6,527-542. ##-Homke, S., Verges, J., Serra-Kiel, J., Bernaola, G., Sharp, I., Garces, M., Montero-Verdu, I., Karpuz, R. and Goodarzi, M.H., 2009. Late Cretaceous- Paleocene formation of the proto-Zagros foreland basin, Lurestan Province, SW Iran. Geological Society American Bulletin, 121(7–8):963–978. ##-Honarmand, A., Vahidnia, M. and Mahmudy Gharaie, M. H., 2020. Biostratigraphy of the Gurpi Formation (Zagros Basin, Western Iran) based on planktonic foraminifera. Geologica Balcanica, 49(1), 53-66. ##-James, G.A. and Wynd, J.G., 1965. Stratigraphic nomenclature of Iranian Oil Consortium Agreement Area: The American Association of Petroleum Geologists Bulletin, 49, 2182–2245. ##Liewellyn, V. P. G., 1974. Geological map of Ilam- Kuh Dast, 1:250 000, N.I.O.C. ##Permoli Silva, I. and Verga, D., 2004. Practial Manual of Crataceous Planktonic foraminifera. International school on Planktonic foraminifera. University of Perugia, 283. ##-Martinez, J.I., 1989. Foraminiferal biostratigraphy and paleoenvironmments of the Maastrichtian Colon mudstones of Northern Southe America. Micropaleontology, 35, 97-113. ##-Vaziri-Moghaddam, H., 2002. Biostratigraphic study of the Ilam and Gurpi formations based on planktonic foraminifera in SE of Shiraz, Iran. Journal of Sciences, Islamic Republic of Iran, 13(4), 339-356. ##-Wynd, J.G., 1965. Biofacies of Iranian oil ConsortiumAgreement Area, (I.O.O.C) Report No.1082 (Unpublished paper), 88.##
[1] * نویسنده مرتبط: maghfouri.i@lu.ac.ir
[2] Kirkuk Embayment
[3] Dezful Embaymen
[4] Foredeep
[5] Bulge